dinsdag 20 oktober 2009

Herman Paul en de rol van de kerk in contextualisatie

Herman Paul, universitair docent geschiedfilosofie aan de Universiteit Leiden, pleitte onlangs, op het lustrumcongres van het CSFR-dispuut Ichthus in Rotterdam, voor een nieuwe contextualisatie van het christelijk geloof in Nederland. De cultuur is zo veranderd – postmodernisme is het wachtwoord – dat gezocht moet worden naar een herijking van het geloof in relatie tot die culturele filosofie.

Paul noemt een aantal belangwekkende zaken in zijn toespraak, die in samenvatting in het Reformatorisch Dagblad van 17 oktober stond. Ik wil op een paar daarvan hier kort reageren.
In alle tijden hebben christenen deze vraag naar contextualisering gesteld. Toen Augustinus zijn Belijdenissen schreef, ging hij in gesprek met het Griekse denken van zijn tijd. In Calvijns Institutie klinkt het humanisme van de renaissance door. En de gereformeerde ambtsleer van Calvijn en Beza is toegespitst op vroegmodern Europa (een samenleving waarin vrijwel geen buitenkerkelijken bestonden).

Hij heeft daarin volstrekt gelijk. Zelfs als theologen en kerken menen dat ze ‘slechts de oude Bijbelse waarheid’ verkondigen, gebeurt dit altijd op een manier die reageert op en die tot op zekere hoogte past bij hun context. De vraag is niet of we het evangelie contextualiseren, maar in hoeverre we dat op een goede manier doen.

Paul zegt dan: Het “komt het erop aan onze culturele context te peilen. Niet om daar vervolgens klakkeloos in op te gaan, maar om te zien hoe geloof en kerk in deze situatie, tegen deze achtergrond, in de taal van deze tijd gestalte kunnen krijgen.” We moeten onze context peilen, ik ben het daar mee eens, maar hier wordt het wel lastig. Want wat is onze culturele context? Mijns inziens is dat niet alleen de prevalerende culturele filosofie van de tijd waarin we ons bevinden, maar net zo goed de culturele context van de kerk waartoe we behoren. En die van de Kerk elders op de wereld, en die van de Kerk uit vroeger tijden. We maken als Kerk immers onderdeel uit van die ‘gemeenschap van alle heiligen’?

Volgens mij kan goede contextualisatie nooit zo plaatsvinden dat het tot een breuk met de Kerk der (eigen) vaderen zorgt, of voor een breuk met de Vaders van de Kerk. Om het maar rechtuit te zeggen: we kunnen, we mogen geen theologie ontwikkelen die de eenheid van de kerk schaadt, ook al is dat missiologisch aantrekkelijk om postmoderne buitenkerkelijken te bereiken. Ik heb de indruk dat de kerken van de reformatie hier een probleem hebben. Ze staan veel meer open voor aanpassingen aan de filosofie van vandaag dan ze zelf beseffen, omdat ze niet werkelijk verankerd zijn in de kerk van het verleden. Ik vind het in elk geval opvallend dat Paul dit aspect niet noemt, hoewel hij verder goede criteria voor gezonde contextualisatie noemt.

Paul is van mening dat “postmoderne gereformeerden hun contextualisering onophoudelijk willen laten corrigeren door Gods Woord. Onophoudelijk, omdat dit proces van toetsing nooit is afgelopen. De Bijbel is immers veel rijker dan een formule waarmee je kerk en theologie kunt beoordelen. Ons verstaan van de Bijbel blijft voortdurend in beweging. Daarom komt het aan op trouw. Trouw om niet te roepen: „Nu wil ik een definitief antwoord!” maar om de beweging van Bijbel naar postmoderne tijd telkens opnieuw te maken.”

Ik heb moeite met deze formulering, en wel om twee redenen. Ten eerste is de suggestie dat de bijbel toch wel iets heel anders te zeggen heeft tegen mensen anno 2009 dan tegen de oude kerk. Wie de geschriften van de oude kerk leest, merk juist hoe hetzelfde geloof en dezelfde kwesties daar resoneren. Vragen over zonde, en verlossing, en wie Jezus Christus is, zijn van alle tijden. Dat we soms voor een wat andere formulering kiezen is duidelijk – maar die mag wat mij betreft nooit een streep zetten door hoe de Kerkvaders diezelfde kwesties aan de hand van de bijbel begrepen.

Mijn tweede, verwante, punt van kritiek is, dat de uitspraak van Paul wel erg suggereert dat we vanuit onze moderne tijd de bijbel moeten herlezen, en dat we de boodschap van de bijbel vandaag weer gestalte moeten geven in een soort voortgaande dialoog tussen cultuur en bijbel. Ik vrees dat de protestantse geschiedenis laat zien, dat dit tot immer voortgaande versplintering van de Kerk van Christus leidt. Het gaat wat mij betreft niet om een dialoog; gezonde contextualisatie is het trialogisch proces. We moeten de kerk van het verleden en de wereldkerk ook in dit proces betrekken. Dat is een meer traditionele en communitaire vorm van theologiseren die de kerk samenhoudt en niet doet vallen voor elke nieuwe filosofische stroming.

Daarom zie ik liever dat in het proces van contexualisatie, niet alleen de bijbel als zodanig onze gesprekpartner is. Ik geloof in Sola Scriptura, maar de Schrift wordt niet goed begrepen door haar buiten de traditie van de Kerk te lezen. Weliswaar zegt Paul dat voor postmoderne gereformeerden de kerk een centraal thema is “omdat zij de gemeenschap is waarin ethische bezinning en morele vorming behoren plaats te vinden.” Dat ben ik van harte met hem eens; het proces van contextualisatie is niet een kwestie van bevlogen eenlingen, maar een proces dat zich in de boezem van de kerk zelf hoort af te spelen. Echter, als dat niet breder is dan onze eigen kerk waarmee we vertrouwd zijn, vrees ik dat dit onvoldoende weerstand oplevert tegen een contextualisatie die uiteindelijk het evangelie geen recht meer doet. Ik meen dat we ons niet kunnen veroorloven een theologie te ontwikkelen die zich buiten de kaders van de brede bedding van de theologie van de gehele kerkgeschiedenis plaatst. Ik ben benieuwd wat Paul’s ideeën hierover zijn.

Geheel terecht spreekt hij over de profetische rol van het evangelie in de cultuur: “Christenen worden niet geroepen zich aan te passen. Ze worden geroepen het Woord toe te passen op de situatie waarin ze leven. Aan de ene kant betekent dit dat postmoderne gereformeerden, vanuit het levensbesef van hun tijd, vragen zullen stellen aan de Bijbel waarover moderne gereformeerden nooit hebben nagedacht. Maar omgekeerd zullen ze, met de Bijbel in de hand, de postmoderne cultuur tegen de haren willen instrijken. Postmoderne gereformeerden zijn ook kritisch op het postmoderne levensgevoel.”

Juist het begrip van de kerk staat in het postmodernistische geloven onder druk. Het begrip van individualiteit is zo heilig in het postmodernisme, dat het moeite lijkt te hebben met het concept van gemeenschap. Paul wijst terecht op dit probleem. De gelovigen in de Kerk van Christus zijn niet een verzameling knikkers in een knikkerzak; het zijn aan Christus en aan elkaar verbonden mensen die niet kunnen bestaan zonder elkaar. Paul zegt het mooi:
Wie zijn individualiteit belangrijk vindt, heeft moeite met gemeenschappen. Daarom is postmodern gereformeerd-zijn, ten slotte, een oefening in toevertrouwen. Eerst aan God, vervolgens aan de gemeenschap van de kerk. Dit laatste, moet ik zeggen, vind ik zelf het lastigst. Het valt niet mee mijn eigen ik te verloochenen, mijn eigen ideeën ondergeschikt te maken aan die van mijn kerkelijke gemeente.

Heel terecht noemt hij de lakmoesproef voor een postmoderne gereformeerde kerk: of haar leden niet alleen trouw zijn en vertrouwen hebben, maar zich ook concreet durven toevertrouwen aan het lichaam waarvan Christus het Hoofd is. Maar dan moet het daarbij wel heel duidelijk gaan om de gemeenschap van de hele Kerk, en niet alleen het kerkverband of de lokale gemeenschap die toevallig geheel die van onze eigen keus is.

Een (kortere, en vast betere) versie van dit artikel staat in het Reformatorisch Dagblad van 23 oktober 2009

21 opmerkingen:

jjterbeek zei

Mooi artikel Jos.
Ik was mocht zelf een bijdrage leveren aan deze dag en vond de bijdrage van dr. Paul zeer inspirerend. Vraag aan jou:
Wat bedoel je met de eenheid van de kerk als geheel?
En je hebt het over de onveranderlijkheid van de bijbel met als voorbeeld de vroege kerk. Waar baseer je dat op?

Paul zei

Interessant. Zowel de gedachten van Paul als jouw reactie. Ik vind het mooi om te zien hoe veel christenen vandaag worstelend op zoek zijn naar de positie en levenshouding van individuele gelovigen en geloofsgemeenschappen in deze postmoderne tijd / geseculariseerde cultuur. We moeten vooral ook buiten onze eigen kerkmuren durven kijken - ook de geschiedenis in. We maken ook deel uit van een historische geloofsgemeenschap met rijke tradities. We hoeven niet alles opnieuw uit te vinden, maar we moeten wel zoeken naar dingen die het behouden en doorgeven waard zijn. Ook als die dingen afkomstig zijn uit andere christelijke tradities / geloofsfamilies.

John Miller zei

Jos,

In dit verband wil ik wijzen op het boek: God's Global Mosaic van Paul-Gordon Chandler. Subtitel: What we can learn from Christians Around the World.

Het boek bevat meer ervaringen & verhalen dan theoretische beschouwingen over openbaring & schriftgezag.
Tegelijkertijd zien we een dynamiek beschreven die praktisch is en doorleefd. Anders dan een verkorte weergave in de krant van een licht-filosofische congresdag.

Ik heb nog één exemplaar over. Wie het eerst komt, wie het eerts maakt. Of heeft Johan alsnog interesse??? Spijtoptanten gaan voor :-)

Ik verwijs hierbij nog naar het artikel van Arjan Markus in het ND van afgelopen vrijdag in Het Katern. Het gaat daar ondermeer over zoekers. M.i. zijn de twijfelaars waar wij het vaak over hebben, de christenen die (dreigen) af te haken, afkalvende kerk als Emerging Church is er een voorbeeld van. Beter kunnen we ons concentreren op de zoekers, degenen van buiten de kerk die interessse hebben, maar daar gewoon wat meer tijd voor nodig hebben dan wij mogelijk van hen verlangen. Dus voluit missionair zijn en voluit in deze post-moderne cultuur staan is mogelijk. Maar, vinden wij dat ook wenselijk?
De oplossing wordt gelukkig door A. Markus gegeven. Vierde colum bovenaan: wij willen en moeten TOEGERUST worden (notice: lijdende vorm) tot Navolging. Het gaat namelijk helemaal NIET vanzelf; helaas.
Mogelijk gaat Paul Abspoel met zijn nieuwe initiatief over de Moderne Devotie ons hiermee verder helpem. Dus toch een Post-moderne Devotie? Wie zal het zeggen...

John Miller zei

En er zijn meer "stemmen" die ervan getuigen dat we met elkaar moeten optrekken en delen in onze beperkingen om te kunnen groeien en missionair te kunnen zijn.
http://www.desiringgod.org/ResourceLibrary/MediaPlayer/4223/Video/
Goeie analyse in het begin.

daniel de w zei

Nou, als niemand voor dat boek van jou gaat, John Miller, dan ik wel!

miranda zei

'Wie de geschriften van de oude kerk leest, merkt juist hoe hetzelfde geloof en dezelfde kwesties daar resoneren. Vragen over zonde, en verlossing, en wie Jezus Christus is, zijn van alle tijden. Dat we soms voor een wat andere formulering kiezen is duidelijk – maar die mag wat mij betreft nooit een streep zetten door hoe de Kerkvaders diezelfde kwesties aan de hand van de bijbel begrepen.'

Jos, ik deel de opvatting dat goede contextualisatie niet zonder de traditie van de kerk, de bijbel en een kritische verhouding tot de cultuur kan.

Toch roept het vertrouwen in de traditie en m.n. de rol van de 'Vaderen' bij mij een zekere achterdocht op. De traditie van de kerk is in hoge mate bepaald door een 'male Western bias'. In hoeverre bieden je criteria voor ‘goede’ contextualisatie ruimte voor ervaring, voor stemmen in de marge en kritische vragen naar machtsverschillen?

Jos M. Strengholt zei

Even een korte reactie - broeder Miller, ik heb het boek niet maar ken Paul Gordon Chandler goed. Google zijn naam en de mijne en je ontdekt waarom ;-)

Miranda, wat voor Western bias je in de kerkvaderen ziet is met niet helder - de meesten waren zo oosters als wat. Mannen, ja dat wel. Maar waarom wantrouwig zijn? Ik heb meer vertrouwen in de manier waarop schrijvers uit de 1ste en 2de eeuw de bijbel begrepen, dan hoe theologen dat anno 2009 doen. Dichter bij de bron.

En Johan - met de eenheid van de kerk denk ik aan een christelijk geloof dat zich baseert op de geloofsbelijdenissen van de vroege kerk voor die uiteen viel door geruzie over kwesties waar we tegenwoordig nauwelijks meer van begrijpen waar die over gingen.

In de vroege kerk ontstond al vrij snel een consensus over wat de wezenlijke christelijke geloofskwesties zijn. Ik vind dat we ons geloven moeten toetsen aan die consensus.

miranda zei

Dichter bij de bron
1. werkt de Geest dan niet door de geschiedenis?
2. is dit niet een heel sterke authenticeringsclaim? Ik moet direct denken aan de Coptische orthodoxe kerk die claimt de meest authentieke christelijke kerk te zijn omdat zij het dichts bij de de eerste gemeente meent te staan. Is nu juist niet onderscheidende van de christelijke traditie op basis van de incarnatie van God in onze wereld dat Christus in elke tijd, cultuur en taal en nieuwe gestalte aanneemt?

Jos M. Strengholt zei

Miranda - natuurlijk werkt de Geest door de geschiedenis. De vraag is HOE hij werkt. En dat doe hij door de noeste arbeid van exegeten, onder meer.

Nu lijkt het me heel logisch om te denken dat de allereerste generatie van gelovigen direct na de apostelen - mensen die dus door de apostelen zelf zijn onderwezen - in alle waarschijnlijkheid aardig doorhadden wat de apostelen onderwezen. Way ze bedoelden met hun brieven. Hoe die apostelen de woorden van Jezus interpreteerden.

Ik vind dat je het werk van de Geest in de geschiedenis niet kan afzetten tegen deze logika.

Jos M. Strengholt zei

Miranda, je verwijst naar de Koptisch orthodoxe kerk die claimt de meest authentieke christelijke kerk te zijn omdat zij het dichts bij de de eerste gemeente meent te staan.

Nou eh franlly speaking, ik denk dat de koptisch orthodoxe kerk heel wat dichter bij het autentieke christendom van de eerste eeuw staat, dan de gereformeerde kerken op Urk, om maar iets te noemen.

Je zegt ook: "Is nu juist niet onderscheidende van de christelijke traditie op basis van de incarnatie van God in onze wereld dat Christus in elke tijd, cultuur en taal en nieuwe gestalte aanneemt?"

Eh is dat zo? Mij wel erg vaag zoals je dat zegt. Wat bedoel je met een 'nieuwe gestalte'? Ik geloof toch echt dat we Christus het meest recht doen door hem te zien in zijn eigen context - niet in die van ons. Christus is toch hetzelfde als Jezus?

John Miller zei

Hallo Daniël,

Oké, het boek is voor jou. Maar ik ga zondag nog een tweede weggeef exemplaar proberen te bietsen bij onze boekentafel, voor Johan.

Wij lijken met z'n allen meer bezig met de cultuur, dan met de broederschap en met Christus. In ieder geval in onze openbare discussies. Dat boek doorbreekt die neiging en laat het hart zien van gelovigen in totaal andere culturen. Dat zie ik als een broodnodige relativering van 'onze' überbeheptheid met begrippen als post-modernisme e.d. Wie een avondje zapt langs Paul de Leeuw en Rayman is laat, vervolgens wat MTV meepikt, wat autoprogramma's en -zoals mijn gezinsleden op dit moment- Gooise Vrouwen, die weet grosso modo wat onze cultuur inhoudt. Daarvoor hoef je niet eens naar Pauw en Witteman te gaan. We moeten het niet moeilijker maken dan het is lieve mensen.

John Miller zei

@Jos

Het zal niet waar wezen zeg...
Dat is de zoveelste keer dat ik over een boek begin en jij de auteur persoonlijk kent :-)

Link gevonden.
Deze ook, over zijn boeken:
http://www.paulgordonchandler.com/books.htm

Nog even kort inhoudelijk.
"De kerken van de Reformatie niet werkelijk verankerd in de Kerk van het verleden?" Inderdaad en dat is niet verwonderlijk ook, want daar zaten wel een paar lastige eeuwen van Rooms Katholiek staatsgezag-gedoe tussen. En daar heeft de Reformatie helaas niet veel aan veranderd. Luther en Calvijn beiden treiste voorbeelden van hoe het NIET moet. Des te erger dat de huidige staatsopvatting van de oer-gereformeerde SGP is zoals die is.

Ik vind de vermenging van kerk en staat een mega-probleem. Laten we beginnen ons daar eerst eens grondig van te bekeren; ook al vallen er voor christelijke ministers, staatssecretarissen en allerhande beleidsmedewerkers dikke salarissen te verdienen. Menig aanstormend CSFR academicus ziet vast een prachtige carière voor zichelf in politiek Den Haag.

We praten braaf over zaken als contextualisatie e.d., maar de facto zijn christenen in Nederland nog steeds bezig met platte politieke machtsuitoefening. Dat is wat de wereld te zien krijgt en daarover moet Jan met de pet zich in een seculiere baan verantwoorden. Een heel vervelend klusje, dat kan ik je wel vertellen :-(

daniel de w zei

@ John: Nou, super! Dank je wel, ik ben erg benieuwd.

Jos M. Strengholt zei

ik zie niet wat je voor vermenging van staat en kerk ziet - in Nederland? Je voorbeelden van christelijke politieke partijen hebben niks met kerk te maken - dat zijn verenigingen van christenen. Moeten die in de politiek dan hun mond houden?

John Miller zei

"Je voorbeelden van christelijke politieke partijen hebben niks met kerk te maken - dat zijn verenigingen van christenen. Moeten die in de politiek dan hun mond houden?"

Ik wilde maar zeggen dat in de beleving van de niet-gelovige dat vaak wel hetzelfde is. Tentakels van dezelfde octopus.
Christenen mogen van mij wel in de politiek (aardig ben ik hè?!), maar de SGP expliciet (als ze de kans zouden krijgen) en de anderen impliciet, oefenen toch maar mooi puur moraliserend staatsgezag uit over hun niet-christelijke onderdanen. De vraag daarbij is of dat uiteindelijk ten goede komt aan de verkondiging. Ik denk het dus niet; integendeel zelfs.

Op allerlei fronten staat nu de theologie van "Het Koninkrijk" weer centraal. Ik zou daar wel concrete voorbeelden van willen zien als het gaat om de relatie kerk en staat. Jezus als Heer over alle levensterreinen. Dat kun je niet afdwingen én dat moet je ook niet willen, toch?

Jos M. Strengholt zei

Ha John

Ik zou mijn mening over christelijke kwesties niet teveel laten bepalen door ongelovigen.

Theologie van het Koninkrijk - heb jij niet de indruk dat dit vooral populair is bij mensen die wat moeite met de kerk hebben? Ik denk dat de aardse verschijningsvorm van het Koninkrijk en de Kerk elkaar bijna overlappen.

John Miller zei

Ja, dat denk ik dus ook. Van dat samenvallen bedoel ik.
Het woordje 'braaf' was misschien niet goed gekozen, maar ik bedoelde het tegenover 'plat' (ook al dubieus misschien?).
Natuurlijk moeten we spreken over aspecten van contextualisering, maar ik denk wel eens dat veel moois teniet wordt gedaan door über christelijk wapengekletter van regeringen in de Westerse wereld. En wat de Nederlandse situatie zelf betreft? Ach, ik laat de politiek maar even voor wat het is...
Voor vanavond, al dan niet met een goed glas wijn erbij, zal ik een minder controversiële tegenstelling proberen te vinden. Dan kunnen we het er nog eens rustig over hebben.

John Miller zei

@Daniël
Het is me vandaag gelukt om het tweede overgebleven exemplaar van de boekentafel ook te bemachtigen.
Ik ging er overigens vanuit dat je a.s. vrijdag naar Diemen komt. Zo niet, dan moeten we wat anders verzinnen.
Het lijkt erop dat we allemaal op de een of andere manier op zoek zijn naar 'een stukje' zingeving en spiritualiteit en er zijn de laatste tijd op de diverse blogs weer erg veel initiatieven gepromoot.
Maar we vinden het blijkbaar ook moeilijk om het allemaal alleen te doen. Ik tenminste wel. Zonder de goede aanmoediging van mijn broeders en zusters eindig ik steevast 'full time' in de luie fauteuils van de plaatselijk bioscoop. Ik hoop dat komend symposium mij een stapje verder kan helpen om mij verbonden te weten én op realistische wijze iets neer te kunnen doen dan consumeren en...bloggen. :-)

daniel de w zei

Ha John,

Super! Maar ik ben er niet bij in Diemen... Moeten we maar eens wat anders afspreken. Bij deze ben je uitgenodigd om eens naar Rotterdam te komen. En anders zijn er vast nog wel meer gelegenheden de komende maanden waarbij we elkaar kunnen treffen!

Hartelijke groet,

Daniel

John Miller zei

@Daniel.
Sorry voor mijn late reactie. Lijkt me leuk om naar Rotterdam te komen. Via mail verdere afspraak.
Noem meteen even mijn nieuwe blogpost op:
http://entgegnung.wordpress.com/
Het is een artikel geworden in het kader van de maand van de spiritualiteit.

John Miller zei

Gister was er een klein symposium met Shane Clairborne in Diemen. Er was o.m. een boekpresentatie en Paul Abspoel leidde een interessante forumdiscussie. Ook het ND schonk er aandacht aan.

Het zou wat ver gaan misschien om dat allemaal hier te bespreken en te koppelen aan het stuk van Jos, maar er zijn zeker raakvlakken. Een nieuw artikel en wellicht op een ander blog?!

Zelf heb ik even kunnen bijpraten met Eric, Jan, Johan, Miranda, Jeroen, Boele en kennis gemaakt met twee mensen uit mijn eigen kerk. Ja, zo gaat dat als je lid bent van een megakerk; elkaar ontmoeten doe je ergens anders :-)

Bedankt allemaal voor jullie levendmakende woorden en iets meer dan louter digitale vriendschap.